İnsanlar gündelik su ihtiyaçlarını varsa bahçelerdeki kuyulardan veya sokak çeşmelerinden karşılarlardı. Toprak testiler, bakır su kapları vasıtasıyla su, genellikle kadınlar, genç kızlar tarafından evlere taşınırdı.
Çeşmeler tarihin eski çağlarından günümüze kadar gelen, Türk insanının kültür ve yaşam zenginliğini yansıtan önemli bir nesne olmuştur. Türk kültüründe susamış birisine bir tas su vermek, bir yere su götürmek veya bir yol kenarında çeşme, sebil yaptırmak, büyük bir hayır işi olarak kabul edilmektedir. Bundan dolayı çeşme yapımı özellikle Türk topluluklarında önemli bir değere sahiptir.
“Su hayattır” özdeyişi yanında, Hz. Peygamber (s.a.s.)’in “En faziletli sadaka, su vermektir” tavsiyesine uyan müminler, insanların kullanımına suyu ulaştırma hususunda büyük gayret göstermişlerdir.
Su çeşmeleri en temel yaşam hakkının temin edildiği yerler olduğu kadar insanlar için buluşma noktası görevi de görürdü. Çeşmeler, özellikle mahalle kadınlarının bir sosyalleşme alanlarıydı. Bir taraftan evin su ihtiyacı karşılanırken, toplumdaki en son haberler buradan alınırdı. Çeşme başları gündelik hayatındedikodu kültürünü çevresinde yaşatırdı. Hurafeler, rivayetler, destanlar kulaktan kulağa çeşme başlarında yayılırdı. Konu komşuyla dertleşilir, sevinçler paylaşılırdı. Çeşme başları toplumda kaynaşmaya aracıolurdu. Genç kızlar burada görücüye çıkar, yavuklusuna, sevdiğine mektup, mendil bırakmak gibi âdetler buralarda yaşatılırdı. Bazen sıra yüzünden veya değişik sebeplerden dolayı saç saça baş başa kadınlar arasında kavgalar da olurdu elbette. Yani sokak çeşmeleri halkın en önemli sosyalleşme yerlerinin başında geliyordu.
Ayrıca bir yeri bulmak için en sık kullanılan tavsiye noktası da çeşmelerdi. Çeşme başları, adres ve yol tarifleri için çok işe yarardı. Eskiden sokak adı ve evlerin kapı numaraları olmadığından, tarifler için odak noktası çeşme başları olurdu. Hemen her mahallede ve sokakta birçok çeşme adres tarifinde kullanılır, bir nevi pusula vazifesi görürdü. Aynı zamanda çeşmeler toplumu dönüştürme aracıydı. Çeşme yaptırılan yerin yaşam kalitesi de yükselir ve orada bir dönüşüm başlardı. Sokak çeşmeleri sadece bir mimari süs objesi olmasın ve içinden tekrar sular aksın.
Çeşme başları mesire yeri, piknik alanı olarak da kullanılmıştır. Özellikle hafta sonlarında, tatil günlerinde çoluk çocuk pikniğe gidildiğinde ilk aranan şey bir çeşme başı veya su kaynağı olmuştur.
Çeşme başına en yakın ve gölgelik alanı kapmak için sabah erkenden yola çıkılırdı. Piknikçiler yanlarında götürdükleri karpuz, kavun gibi meyveleri soğutmak için bu çeşmelerin yalaklarına bırakırlardı.
Çeşme başları, aynı zamanda yolculuklarda mola, dinlenme amacıyla da tercih edilen mekânlarolmuştur. Yollarda insanların su içip alabileceği şekilde musluklu kısımlara sahip ve hayvanların su içebileceği şekilde dar, uzun su kanalı olan ve ekseriyetle hayrat olarak yaptırılan yol çeşmeleri olurdu. Bu tip çeşmelerde kıblenin yönünü belli edecek bir taş ve namaz kılınabilecek bir bölüm de olurdu.
Sokak çeşmelerinden akan suyun kıymetini bilmek gerekir. Evsizlerin ve hatta kent, yaban hayvanlarının içme ve hijyen su ihtiyaçlarını karşılamada bu sokak çeşmelerinin katkısı çok büyüktür.Sokak çeşmelerinden eskiden olduğu gibi doğrudan kaynağından su akıtmak artık mümkün değil.
Dolayısıyla günümüzde olabilecek en makul yöntem bu çeşmelerden şebeke suyu akıtmak. Ancak suyun lezzetli, temiz ve güven olmalıdır. Sokak çeşmelerinden akan şebeke suyunun temiz olduğunu ve içilebileceği insanlara anlatılmalıdır. Böylece insanlar ambalajlı su yerine, gönül rahatlığıyla, beraberinde şebeke suyu taşımayı ve su mataraları boşaldığında çeşmelerden doldurmayı alışkanlık haline getirebilir. Sokak çeşmeleri bu şekilde geçmişten bugüne ve yarına da böylelikle taşınabilir.
Ahmet Faruk DEMİR
Ziraat Mühendisi
